کتابشناسی زندان و زندانیان دوره پهلوی

دردآور است که حدیث ِ زندان و زندانی، بخش عمده ای از تاریخ کشور ما را ‏تشکیل می‌دهد، امّا این واقعّیت نشانگر این هم هست که جامعه ما ُمرداب ‏نیست، رودِ خروشانی است که سکوت و سکون در آن راه ندارد و سنگ ‏انداختن ها نمی‌تواند راهش را سّد کند.‏
فهرست (البته ناقصِ) زیر لیست کتاب ها یا مقالاتی است که پیرامون ‏‏«زندان‌های شاه »، نوشته شده و آن‌را به آن دسته از زندانیان سیاسی ‏تقدیم می‌کنم که یک سینه سخن دارند که از آن همه مردم ایران است، ولی ‏آنان این مهم را که چون کوله باری بر دوش آن‌هاست، با امروز و فردا کردن ‏و دلخوشی در «زندانِ روزَمرّگی»! حبس نموده و برباد می‌دهند. ‏
                                                         ‏***‏
اگر « حَبْسیّه » (زندان نامه و شعر زندان) را تنها به قصیده‌ای که شاعر در ‏زندان و مربوط به حبس خود ساخته، محدود نکنیم، اگر بپذیریم که فرهنگ ‏حَبْسیّه یا فرهنگ زندان بخشی از فرهنگ مردم به شمار می‌رود و دریچه ‏های تاریخ را بر روی ما می‌گشاید، نگاه‌مان به زندان نویسی و ادبیّات زندان ‏متفاوت می‌شود.‏
‏«حَبْسیّه» های خاقانی شروانی و فرّخی یزدی، «ناله از حصار نای»، و سوز و ‏گداز امثال مسعود سعد سلمان، تقدیرگرایی کور و ندیدن نظم ستم‌زا، ‏شکایت از شپش و پشه در سلّول که در سروده‌های زندانی دوره صفوی ‏‏(ابوالقاسم امری) و ملک الشعرای بهار، هم دیده می‌شود، آرام آرام جای خود ‏را به چالش کشیدن استبداد می‌دهد و به جای نقالّی و وقایع نگاری «ایام ‏مَحبَس» علی دشتی، نقادی «بزرگ علوی»، و وقایع نمایی کتاب «نه زیستن، ‏نه مرگ» می‌نشیند.‏
از تعریف رسمی‌«حَبْسیّه» که عبور کنیم، می‌توان و باید آثار ارزشمندی را ‏که زندانیان سیاسی در زندان خلق کرده‌‌اند، « حَبْسیّه » نامید. ‏
به نظر من “گنجینه‌ خواف” آیه الله مُدرّس، «رُمان نادره» سید جعفر پیشه ‏وری، نامه های سرگرد جعفر وکیلی، «تقریرات» دکتر محمّد مصدق، ‏‏«گذشت عمر» دکتر شایگان، تحقیقات عبدالحسین نوشین روی شاهنامه، ‏‏«شوهر اهو خانم» علی محمد افغانی، ««زمین سوخته» احمد محمود، «پرتوی ‏از قرآن» آیه الله طالقانی، «داستان تکامل و خلقت انسان» دکتر یدالله ‏سحابی، «باد و باران» و «پدیده‌های‌ جوّی» مهندس بازرگان‎  «غزل شماره  ‏هفتِ» مهدی اخوان ثالث، «قصیده لبخند چاک چاک» محمد شمس ‏لنگرودی،‎» ‎رُمان «تاتار خندان» ، [همنشینی با] ‏‏«کلیدر»، محمود دولت‌آبادی، «شناخت اجتماعی هنر» علامه‌زاده،  ‏‏«آهنگ‌های فراموش‌شده» احمد شاملو، «سرود ایران اختر شبانه» عباس ‏رستگار، «تاریخ سی ساله» بیژن جزنی، دنیامیسم قرآن موسی خیابانی… و ‏ترجمه کتبی چون: ‏
‏‌«از اعماق» اسکاروایلد «فیروز میرزا»، «هیاهوی بسیار برای هیچ» شکسپیر ‏‏(عبدالحسین نوشین)، «خانم وارن» برناردشاو (بزرگ علوی)، «دُن آرام» ‏شولوخوف (به آذین)، « جنگ‌ شکر در کوبا » ژان پُل سارتر (جهانگیر ‏افکاری)، «منشاء حیات» ُاپارین (هاشم‎ ‎بنی‎ ‎طرفی)، «تاریخ اجتماعی هنر» ‏آرنول هاوزر، (مجید امین مؤید)، «تاریخ فلسفه غرب» برتراند راسل و ‏‏«ناشناس اسرارآمیز» مارک توین، (نجف دریا بندری)، ‏ «ماجراهای بارون مونچهازن» (سروژ ‏استپانیان)، و آثاری در باره پاولوف و فروید… که در زندان و زیر سایه ‏دیکتاتوری تهیّه شده اند، همه و همه ــ نوعی «حَبْسیّه» است. ‏
همچنین کارهای نمایشی هنرمندانی چون: ناصر رحمانی نژاد در زندان‌های ‏قصر و قزل حصار و اجرای «پرده آخر نمایشنامه ‏اتللو»، و «هملت» شکسپیر و برخی آثار «برشت» مثل «گالیله» و ‏‏«چهره‌های سیمون ماشار»…و «چشم در برابر چشمِ» ساعدی (توسط زنان ‏زندانی در رژیم پیشین) ــ  «حَبْسیّه» است. ‏

و…‏

آنچه در این نوشته برجسته شده، خاطرات و روایت زندانیان رژیم های شاه  و مقالاتی است که به نوعی به زندان و زندانیان و کشتار دگر ‏اندیشان پرداخته است. با این یادآوری که شناسنامه کامل آثار زندان فقط با ‏تلاش جمعی به سرانجام می‌رسد، به نکات چند اشاره می‌کنم:‏
‏ ــ  این لیست به این دلیل که تمام جزئیات مربوط به یک اثر را ارائه ‏نمی‌دهد، «کتاب شناسی زندان» به معنی دقیق کلمه نیست.‏
‏ ــ در این فهرست روشن است که ماهیت ‏خاطره نویسانی چون ازغندی ، هادی غفاری، صفر قهرمانی، مهندس عزت الله سحابی، لطف الله میثمی و مرضیه ‏اسکوئی و …، قابل قیاس نیست.‏
‏ ــ جدا از کتب و مقالات مربوط به زندان، به ترانه سرودها، آثار هنری و ‏فیلم‌های مربوط به زندان و نیز به سایت‌هایی که مسئله زندان را برجسته ‏می‌کنند ــ اشارات کوتاهی کرده‌ام.‏
‏ ــ می‌دانیم که تاریخ شفاهی مکتب جدیدی در تاریخ ‏نگاری است که از ‏حدود سه دهه پیش ظهور کرده است. تاریخ شفاهی، ثبت و ضبط رویدادها و ‏حوادث برای تاریخ ‏نگاری به شیوه غیر مکتوب است، علاوه بر این، تاریخ ‏شفاهی مقدّمه ‏ای برای تاریخ مکتوب هم هست. در حال حاضر مؤسّسات ‏مختلفی درباره تاریخ شفاهی ایران در خارج از کشور وجود دارد که پروژه ‏تاریخ شفاهی هاروارد، تاریخ شفاهی جنبش چپ در ایران، بنیاد مطالعات ‏ایران و تاریخ شفاهی یهود (درباره یهودیان ایران)، از جمله آن‌ها هستند در ‏همین رابطه آقای حمید احمدی با بسیاری از حادثه سازان تاریخ معاصر ما ‏مصاحبه‌های باارزشی انجام داده است.

‏
‏«بیزاری از شب فریب است اگر در ستایش روز ترانه ای نخوانیم»

 امیدوارم ‏امروز و فردا نکنیم تا خاطراتی که در اصل مُتعّلق به مردم شریف میهن‌‌مان ‏است گم و گور نشود و بخصوص پای صحبت خانواده زندانیان که در اصل ‏بار همه محنت‌ها بر دوش‌آن‌ها بوده است، بنشینیم. ‏
با اعتقاد به این واقعّیت که «ایرانی بدون زندان، شکنجه و اعدام ممکن ‏است»، و «از درون شب تار، گل صبح خواهد شکفت»، به برخی از آثاری که به ‏زندان‌های شاه می‌پردازد و من به آن دسترسی داشته ام، نگاه ‏می‌کنیم. ‏

خاطرات و اسنادی در باره ی زندان‌های دوره پهلوی:‏
‏۱-  ایام محبس ــ علی دشتی (چاپ ششم: خرداد ۱۳۵۲انتشارات امیرکبیر) ‏
ایام محبس، یادداشت هایی است که علی دشتی در اثنای سه ماهه حبس ‏نگاشته و ابتدا در قسمت پاورقی شفق سرخ (از شماره ۱ تا ۱۵) به طبع ‏رسید. پس از آن نیز چندین بار چاپ و منتشر شد و اینک به چاپ هفتم ‏رسیده است. ‏
‏۲- خاطرات نصرت الدوله فیروز (ایام محبس در زندان نظمّیه و قصر) ‏
این یادداشت ها در بخشى از جلد دوم کتابى که به سال ۱۳۷۰ با عنوان ‏اسناد و خاطرات و آثار فیروز میرزا نصرت الدوله از سوى انتشارات «نشر ‏تاریخ» چاپ و منتشر شده مندرج است. ‏
‏«مجموعه مکاتبات، اسناد، خاطرات و آثار فیروز میرزا فیروز (نصرت‎ ‎الدوله): / ‏به کوشش منصوره اتحادّیه (نظام مافی)، سیروس سعدوندیان» ‏
نصرت الدوله در زندان قصر بازداشت بود، زندانی که از جمله به دستور و ‏تلاش خودش در سمت وزیر عدلیه ساخته شده بود.‏
‏۳- تیمورتاش در صحنه سیاست ایران، باقر عاقلی، نشر جاویدان، تهران ‏‏١٣٧۱‏
‏[تیمورتاش هم که خود از بانیان زندان قصر بود، در همانجا زندانی شد و ‏آنگونه که پیشه وری روایت کرده، بد جوری به ذلّت افتاد]‏
‏۴- واقعه اعدام جهانسوز و ریشه های اجتماعی و سیاسی آن، تجفعلی ‏پسیان، مدبر، تهران، ١٣٧۰ ‏
‏۵- زندگی نامه محرمعلی شمیده، ازبنیانگذاران سازمان جوانان کمونیست و ‏اتحاّدیه های کارگری به کوشش بهرام چوبینه آلمان ۱۳۷۳ ‏
‏۶- خاطرات زندان از: ع شمیده (باکو ) ۱۹۸۰ ‏
‏۷- قیام افسران خراسان ــ پروفسور احمد شفاهی، کتابسرا، تهران ۱۳۶۵‏
‏۸- یاداشت‌های زندان ــ  جعفر پیشه وری. ناشر: پسیان تهران ‏
‏- خاطرات و یادداشت‌های زندان، پیشه‌وری، (اوّل بار در باکو و بعد از انقلاب ‏پنجاه و هفت در «ماینز آلمان»  منتشر شد. بنیاد حافظ ) «کتاب ‏یادداشت‌های زندان» نوشته پیشه‌وری،  بعد از شهریور ۱۳۲۰ با امضاء ‏مستعار سیمرغ،  ابتدا  زیر عنوان «از زندان تا کاشان»در «روزنامه داد»،  ‏درج شد. «هفته‌نامه ناهید» هم دنباله آن را منتشر کرد. بعدا تمام این ‏یادداشت‌ها در روزنامه« آژیر »، تجدید چاپ شد.  ‏
‏۹- خاطرات دوران سپری شده، (خاطرات و اسناد یوسف افتخاری)، به ‏کوشش کاوه بیات و مجید تفرشی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۷۰‏

۱۰- دفاعّیات احمد کسروی از سرپاس مختاری و پزشک احمدی، به کوشش ‏باهماد آزادگان، خاوران پاریس ۱۳۸۳‏
‏۱۱- محاکمه محاکمه گران، تهران، ــ «م- گلبان»، و  «ی – شریفی»، نشر ‏نقره، تهران ۱۳۶۳ (در مورد مباحثات دادگاه عاملان کشتار مدرّس، ارانی، ‏فرخی و سردار اسعد…)‏
‏۱۲- راهیان خطر (در مورد زندان با اشاراتی به مهندس ُعلوی، علوی، ارانی، ‏سعید سلطان پور…) ــ باقر مومنی، خاوران ۱۳۸۵‏
‏۱۳- خاطرات یک زن توده ای، اوّلین زن قزاّق در ایران ــ راضیه ابراهیم ‏زاده، کلن، ١٣٧٣ چاپ جدید: توسط نشر آیدا در آلمان، ٢٠٠۵  (با عنوان ‏‏«خاطرات یک زن ایرانی»، هم چاپ شده است.)‏
‏- خاطرات یک زن توده‌ای ــ راضیه ابراهیم‌زاده (به کوشش: بهرام چوبینه – ‏نشر: دادار)‏
‏۱۴- پنجاه و سه نفر، بزرگ علوی، انتشارات جاویدان، تهران، ١٣۵٧  (بار اوّل ‏در سال ۱۳۲۳ منتشر شده، در سال ۱۳۵۷ انتشارات امیرکبیر، و بعداً در ‏سال ۱۳۸۴نشر «نگاه»، آن‌را تجدید چاپ کرده است)‏
‏۱۵- پنجاه نفر…و سه نفر ــ جلد اوّل از خاطرات دکتر انور خامه ای (چاپ ‏اوّل، ایران انتشارات هفته، ۱۳۵۷چاپ دوّم آلمان غربی انتشارات نوید)‏
‏۱۶- دفاعیات تقی ارانی یک اثر فناناپذیر، (فدراسیون محصلین و دانشجویان ‏ایرانی در آلمان فدرال و برلن غربی، سال…)‏
‏- دفاعیات دکتر ارانی در دادگاه ۵۳ نفر ــ دنیا دوره چهارم شماره یک و دو ‏سال ۱۳۴۲‏
‏- روزنامه اطلاعات از تاریخ ۱۱ تا ۲۶ آبان سال ۱۳۱۷، بخشی از جریان ‏محاکمه ارانی  را درج کرده است.‏
‏۱۷- مرگ ستارگان ــ دکتر س. وحدت نیا، (در این کتاب به شلاق خوردن ‏دکتر ارانی در زندان قصر و انداختن او بدون هیچ گونه لباسی در سلّول ‏مرطوب، اشاره شده است.)‏
‏۱۸- نوروز در خارک، «یاداشت‌های سید ابوالقاسم انجوی شیرازی در زندان ‏خارک» ــ آدینه ۵۶ و ۵٧، نوروز ١٣٧۰ ــ به اهتمام میهن صداقت پیشه ‏‏(نشر چاو ۱۳۸۴)  ‏
‏۱۹- از تهران تا استالین آباد، محمّد تربتی، نشر نقطه، تابستان ۱۳۷۹‏
‏۲۰- کتاب آرزو، (عباس – اسکندری) در ۱۳۲۲ ش، در دو مجلّد، از سوی ‏مؤسّسه مطبوعاتی پروین، ‌منتشر شد. انتشارات غزل، زمستان ۱۳۶۱‏
در جلد اوّل، به تقلید از «کتاب خلسه»، یا خواب‌نامه محمّد‌حسن خان ‏اعتماد‌‌السلطنه، به محاکمه خیالی مخالفان حکومت مشروطه و حقوق ملّت، ‏در دوره سلطنت رضاشاه، پرداخته است. البّته پایان ماجرای این محاکمه ‏روشن نیست… (عباس اسکندری نزدیک به ده بار، در دوره رضا شاه بازداشت ‏و هر بار، پس از تحمّل چند ماه زندان، آزاد شده است.)‏
‏۲۱- محاکمات سیاسی در ایران از سال ۱۳۳۳تا ۱۳۵۷ ــ بهروز طیرانی، ‏نشر علم سال۱۳۸۱، در مورد دستگیری های پس از ۲۸ مرداد که رژیم شاه ‏تهیه نموده است و اسناد باارزشی دارد
‏۲۲- گذار از برزخ ــ ناصرزربخت، نشر آتیه ۱۳۸۰ (در این کتاب وصیّت‌نامه ‏زربخت و نامه‌هایش به باقر مؤمنی به همراه مقاله یی مفصل از مؤمنی را ‏می‌خوانیم.)‏
‏۲۳- گذز از طوفان ــ گفتگوی حمید احمدی با مرتضی زربخت نشر ققنوس  ‏‏۱۳۸۲‏
‏۲۴- یاداشت‌های زندان، از ۱۹۲۸تا ۱۹۴۲ اردشیر آوانسیان، حزب توده ‏ایران،  به کوشش علی دهباشی، انتشارات شهاب، تهران ١٣٧٨)‏
‏۲۵- تقریرات دکتر مصّدق در زندان، به اهتمام سرهنگ جلیل بزرکمهر ‏وکیل مصدق در دادگاههای نظامی، و با کوشش ایرج افشار، تنظیم شده. ‏تهران، انتشارات فرهنگ ایران زمین، ۱۳۵۹‏
‏۲۶- خاطرات شاپور رپورتر (ناشر…سال…)‏
‏۲۷- خاطرات حسین مکّی، انتشارات علمی‌‌تهران (به انگلیسی هم ترجمه ‏شده، لندن و نیویورک، ۱۹۸۶، انتشارات کروم هلم) این کتاب از جمله به ‏چهره پشت پرده کودتای ۲۸ مرداد شاپور رپورتر اشاره می‌کند، فردی که ‏مورّخین تا این اواخر چندان از او نمی‌گفتند.‏
‏۲۸- زندان فلک الافلاک، خلیل ملکی، مجلّه فردوسی، تهران، ١٣٣۵‏
‏۲۹- خاطرات سیاسی خلیل ملکی، تهران پائیز ۱۳۶۸ ـ شرکت سهامی‌‌انتشار
‏۳۰- خاطرات سیاسی خلیل ملکی (با مقدمه همایون کاتوزیان)، انتشارات ‏رواق، پائیز ١٣۶۰‏
‏۳۱- خاطرات روزنامه نگاران زندانی «خلیلی ملکی»، «احمد ناظرزاده ‏کرمانی» و «ایرج نبوی» ــ گردآوری و تدوین: سید فرید قاسمی‌‌‌‌(تهران: نشر ‏آبی، ۲۰۰۴، چاپ اوّل)‏
‏۳۲- دفاعیات خسرو روزبه در دادگاه تجدید نظر نظامی، انتشارات حزب توده ‏‏(البته انتشارات حزب توده، دفاعیات روزبه را با حذف بخش های مربوط به ‏ترور محمّد مسعود و انتقاد از رهبران توده ای منتشر کرد و نام آن را ‏‏«دفاعیات خسرو روزبه، قهرمان ملّی» گذاشت.) ‏
‏۳۳- از انزلی تا دوشنبه ــ محمّد روزگار (استکهلم، انتشارات آرش، ۱۹۴۴)‏
‏۳۴- دنیای ارانی ــ باقر مومنی، انتشارات خجسته، تهران ۱۳۸۴‏
‏۳۵- نیم قرن مبارزه ــ خاطرات دبیر کل حزب دموکرات عبدالله حیاکی‏
‏۳۶- یادهایی از گذشته‏ (خاطرات دکتر غلامحسین فروتن) به کوشش: علی ‏دهباشی‏ تهران، انتشارات سخن، ۱۳۸۰ ‏
‏۳۷- افسانه ما، سروان توپخانه غلامعباس فروتن (بعد از انقلاب بصورت چاپ ‏سفید در ایران منتشر شده، و هم اکنون در سایت «راه توده»، می‌توان ‏مطالعه نمود.)‏
‏۳۸- خاطرات محمّدمهدی عبدخدایی (مروری بر تاریخچه فدائیان‌اسلام)  ‏ناشر:مرکز اسناد انقلاب اسلامی‌محل نشر: تهران تاریخ نشر: ۱۳۷۹‏
‏۳۹- رفقای بالا ــ منوچهر کی مرام (تهران اردیبهشت ۱۳۷۴ ناشر: شباویز)  ‏
‏۴۰- خاطرات سیاسی، ایرج اسکندری (بخش نخست)، به کوشش بابک ‏امیرخسروی و فریدون آذرنور، پائیز ۱۳۶۶ ‏
‏- خاطرات ایرج اسکندری (مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی)  ‏
‏- خاطرات سیاسی ایرج اسکندری، بکوشش علی دهباشی، چاپ اوّل، ‏انتشارات علمی، تهران، ۱۳۶۸. چاپ دوّم، انتشارات علمی، ۱۳۶۸ چاپ سوّم، ‏انتشارات علمی، ۱۳۷۹‏
‏- یادمانده ها و یاداشت‌های پراکنده ــ ایرج اسکندری به کوشش بهرام ‏چوبینه، آلمان، انتشارات مرد امروز
‏۴۱- کتاب سیاه یا کتابچه حقیقت ‏
‏(به دستور تیمور بختیار اداره فرمانداری نظامی‌در ۱۳۳۴ درپی دستگیری ‏شبکه های نظامی‌حزب توده پرونده های بازجویی و محاکمه های آنان را با ‏عنوان کتاب سیاه درباره افسران حزب توده منتشر کرد. گفته اند که ‌امان الله ‏قریشی از سران نادم حزب توده کتاب اخیر را به نام تیمور بختیار تألیف ‏کرده است). چاپ اوّل: تهران اسفند ۱۳۳۴، چاپ دوّم: آمریکا، کالیفرنیا ‏‏۱۹۸۹، انتشارات جهان ‏
جالب اینجاست که با اقتباس از امثال تیمور بختیار و سرهنگ زیبایی، در ‏تیرماه سال ۱۳۷۷، در تهران جزوه ای با نام مشابه (کتابچه حقیقت)، انتشار ‏یافت که  از ارتباطات داخلی و شیوه دستگیری رهبران حزب توده و اعمال ‏پس از انقلاب این تشکیلات…صحبت می‌کند. «حمید احمدی» در واکنش به ‏آن «کتابچه حقیقت، پدیده نوظهوری در عرصه جنگ روانی…» را نوشته ‏است.‏
‏۴۲- شکنجه در رژیم شاه ــ سعید صمدی پور، ناشر: مرکز اسناد انقلاب ‏اسلامی
‏۴۳- میهمان این آقایان – م.به آذین، تهران، ۱۳۴۹ (چاپ اوّل آن در سال ‏‏۱۳۵۲ در آلمان منتشر شد. نشر آگاه، ١٣۵٨در سال ١٣٧١نیز تجدید چاپ ‏شده است)‏
‏۴۴- از هر دری… (زندگی نامه سیاسی – اجتماعی م به آذین)، نشر ‏جامی‌‌‌‌تهران، ١٣٧۲ (دو جلد آن چاپ شده و جلد سوّم تا هفتم آن مجوز ‏انتشار نگرفته است. به آذین خود در فصلنامه «گیلان ما» (شماره تابستان ‏‏۱۳۸۰) نوشته است که جلد های بعدی تا کنون به صورت دست نویس نزدم ‏مانده‌اند…)‏
‏۴۵- ناگفته ها ــ خاطرات مهدی عراقی چاپ اوّل پاریس ۱۳۵۷، توسط ‏موسّسه خدمات فرهنگی رسا، نیز در سال ۱٣۷۰به چاپ رسیده است.‏
‏۴۶- خاطرات من از زنده یاد حسین فاطمی‌، تنظیم از مکری (گویا در میان ‏اسنادی که کودتاچیان از خانه دکتر مصدق، غارت کرده بودند، خاطرات دکتر ‏حسین فاطمی‌‌و نامه‌های او به همسرش نیز، بدست آمده است. این خاطرات ‏دوران اختفای پس از کودتا را به تصویر می‌کشد.)
‏۴۷- خاطرات و مبارزات دکتر حسین فاطمی‌به کوشش: بهرام افراسیابی، ‏انتشارات سخن بهار ۱۳۷۰‏
‏۴۸- سازمان افسران حزب توده ایران ـ محمّد حسین خسروپناه،  نگاه نو، ‏شماره ۳۳، تابستان ۷۶ . نیز  انتشارات شیرازه، تهران، ۱۳۷۷‏
‏۴۹- سازمان افسران حزب توده ایران از درون ـ محمّد حسین خسروپناه، ‏انتشارات پیام امروز، تهران، ۱۳۸۳‏
‏۵۰- خاطرات ابراهیم یونسی با عنوان از «بازجویی تا تیرباران»، (بخشی از ‏زندگی نامه منتشرنشده نویسنده با عنوان «کسی شبیه خودم»)‏
‏۵۱- انگیزه (خاطراتی از دوران فعالیت حزب توده) ــ  سرگرد غلامحسین ‏بقیعی، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳٧۳‏
‏۵۲- گزارش های محرمانه شهربانی جلد اول، (۱۳۲۴ – -۱۳۲۶) و جلد دوم ‏‏(۱۳۲۷ – ۱۳۲۸)  ـــ مجید تفرشی، محمود طاهراحمدی، تهران، سازمان ‏اسناد ملی ایران، ۱۳۷۱‏
‏۵۳- حسن ضیاء ظریفی، از دانشگاه تهران تا قتلگاه اوین ــ دکتر ابوالحسن ‏ضیاء ظریفی ــ انتشارات امین دژ ۱۳۸۳‏
‏۵۴- خاطرات مریم فیروز (تهران مؤسّسه تحقیقاتی و مؤسّسه تحقیقاتی و ‏انتشاراتی دیدگاه ۱۳۷۳)‏
‏۵۵- گفتگوی حمید احمدی با محمود روغنی از اعضای پیشین حزب توده ‏ایران
‏۵۶- «ئاله کوک» (برگ سبز)، خاطرات غنی بلوریان ترجمه رضا خیری ‏مطلق (انتشارات  موسسه خدمات فرهنگی رسا ۱۳۸۲)‏
‏۵۷- کتاب مرتضی کیوان، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران، کتاب نادر ‏‏۱۳۸۲‏
‏۵۸- فصولی از تاریخ ــ ضیاءالدین الموتی (تهران چاپخش ۱۳۷۰)‏
‏۵۹- خاطرات کریم حسامی‌‌(یازده جلد) […] ‏
‏۶۰- خاطرات عبدالرحمن قاسملو (ناشر…سال…) ‏
‏۶۱- خاطرات جهانگیر تقضّلی به کوشش: یعقوب توکلی انتشارات سوره
‏۶۲- درهای زندان گشوده خواهد شد، اطلاعات فشرده ای از رفتار رژیم ضد ‏ملّی و ضد دموکراتیک شاه، با مخالفین سیاسی، ــ احسان طبری ‏‏(۱۳۴۹سالنامه حزب توده به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس حزب ‏کمونیست ایران و سی امین سال تأسیس حزب توده ایران)‏
‏۶۳- خاطرات آلبرت سهرابیان (برگی ازجنبش کارگری کمونیستی ایران) ‏ناشر بیدار ۱۳۷۹ ‏
‏۶۴- محمّد نخشب به روایت اسناد ــ روح الله بهرامی‌(نشر: مرکز اسناد ‏انقلاب اسلامی۱۳۸۳)‏
‏۶۵- هفت سال در زندان آریامهر ــ احمد آرامش، تهران: انتشارات بنگاه ‏ترجمه و نشر کتاب ۱۳۵۸،‌ ‌(احمد آرامش، در ۲۴ مهر ماه ۱۳۵۲ در پارک ‏لاله به‌وسیله ساواک ترور شد)‏
‏۶۶-  – پیکار من با اهریمن : یادداشت هاى زندان  ــ احمد آرامش ؛ به ‏کوشش خسرو آرامش، انتشارات فردوس و انتشارات مجید، [بى تا] ‏
‏۶۷- خاطرات یک چریک در زندان، یوسف زرکار، انتشارات چریکهای فدائی ‏‏۱۳۵۱، انتشارات جبهه ملّی خارج از کشور، مرداد ١٣۵٣، (تکثیر انجمن ‏دانشجویان و محصلین ایرانی در برلن غربی، تیر ماه ۱۳۵۵)‏
‏۶۸- حماسه مقاومت، (چریک فدائی خلق رفیق اشرف دهقانی سخن ‏می‌گوید) اشرف دهقانی، انتشارات جبهه ملّی ایران خارج از کشور (بخش ‏خاورمیانه)، چاپ دوّم – خرداد ۱۳۵۳بهمن ۱۳۵۷‏
‏۶۹- ‌لحظاتی از زندگی صفر قهرمانیان‌، (خاطرات صفرخان) بهروز حقّی، نشر ‏آذربایجان، آلمان، کلن، آذر۱۳۷۲‏
‏۷۰- خاطرات صفرخان (صفر قهرمانیان) ۳۲ سال مقاومت در زندان شاه / در ‏گفتگو با علی اشرف درویشیان ، تهران، نشر چشمه، ۱۳۷۸‏
‏۷۱- ُدرد زمانه، (خاطراتی از سال های ۱۳۵۷-۱۳۲۰)، علی عموئی، تهران، ‏‏١٣٧۳ نشر آنزان ۱۳۷۷ و نشر اشاره، تهران ۱۳۸۰ ‏
‏۷۲- دادِ بیداد (خاطرات زنان زندانیان سیاسی در زمان شاه دو جلد) ــ به ‏کوشش ویدا حاجبی تبریزی، جلد اوّل صحاّفی و چاپ باقر مرتضوی، کلن- ‏آلمان، اسفند ۱۳۸۱/ جلد دوّم، انتشارات فروغ، کلن-آلمان، خرداد ۱۳۸۳، ‏انتشارات فروغ، و نیز انتشارات «بازتاب نگار»‏
‏[دادِ بیداد = اِعمال دادی که به بی‌داد می‌انجامد. دادی که جوهر و اصل آن ‏بی‌داد است. بیدادی که به شکل‌های گونه‌گون طی قرن‌ها بر جامعه ما اعمال ‏شده و به رایج شدن ضرب‌المثلی مردمی‌انجامیده: ای! دادِ بیداد!…]

‏ ۷۳- بر فراز خلیج، خاطرات محسن نجات حسینی، تهران، نشر نی، سال ‏‏١٣٧۹ و ۱۳۸۰ ‏
‏۷۴- سفر بر بالهای آرزو، نقی حمیدیان، انتشارات آرش، استکهلم ٢٠٠۴‏
‏۷۵- شکوفه‌های انار، عباس مظاهری، توسط گفتگوهای زندان منتشر شده، ‏کلن، سال هشتاد و پنج
‏۷۶- پادشاه زندان‌ها، کاوه داداش زاده، نشر نارنجستان، چاپ دوّم ١٣٨۵‏
‏۷۷- در گذر خیال ــ ناصر کاخساز (نشر نیما ــ اسن آلمان ۲۰۰۲)‏
‏۷۸- از آن سال‌ها و سال‌های دیگر، حمزه فراهتی، فروغ کلن، پائیز ١٣٨۵‏
‏۷۹- شصت سال خدمت و مقاومت ــ خاطرات مهندس بازرگان ناشر: رسا ‏سال هفتاد و پنج ‏
‏۸۰- یادداشت‌های روزانه مهندس بازرگان ــ بخش زندان، ناشر…‏
‏۸۱- خاطرات سید احمد صدر حاج سید جوادی، ناشر…‏
‏۸۲- شریعتی به روایت اسنادساواک ــ سه جلد ۱۳۷۸ [اینگونه کتاب‌ها را ‏موسّسه‌ای موسوّم به «مرکزاسناد انقلاب اسلامی‌»، منتشر کرده است.]‏
‏۸۳- ششصد شب تنهائی ــ دکتر علی شریعتی ‏
بعد از رهائی از بند از دکتر شریعتی تعبیر ۶۰۰ شب تنهائی، شنیده شده ‏است. این خاطرات جُدا از کتاب دو جلدی «گفتگوهای تنهائی» است که ‏‏‌امیدوارم بعدها پیدا شود.‏
‏۸۴- دکتر علی شریعتی، دیدار در زندان [با دکتر شریعتی] ــ رضا براهنی ‏‏(هم میهن شماره ۳۰ سال هشتاد و شش)‏
‏۸۵-  یادهای ماندگار (خاطرات من و همسرم) ــ فریده کمالوند (همسر ‏دکتر اعظمی) نشر اشاره، تهران ۱۳۸۱‏
‏۸۶- برگی از تاریخ، گروه دکتر اعظمی‌‌و یاران ــ ااتحاّدیه جوانان ‏سوسیالیست انقلابی ‏
‏۸۷- سازمان مجاهدین خلق از درون ــ محمّد مهدی جعفری (نگاه‌امروز ‏‏۱۳۸۱)‏
‏۸۸- گفتاری در باره شکنجه و زندان ــ سازمان مجاهدین (جزوه)‏
‏۸۹- هوشیاری انقلابی، مبارز اسیر در زندان ــ سازمان مجاهدین (جزوه)‏
‏۹۰- طرح فرار من (رضا رضائی) ــ سازمان مجاهدین
‏۹۱- زندان شاهنشاهی، نشریه پیک مبارز، دی ماه ۵۴ ــ انجمن محصّلین و ‏دانشجویان ایرانی در برلن غربی   ‏
‏۹۲- یاداشت هایی از زندان تهران، ۱۳۲۳ (…)‏
‏۹۳- یاداشت های زندان: سال ۱۹۲۸ – ۴۲، استکهلم ۱۹۷۹‏
‏۹۴- اعدام های دسته جمعی بر پایه اظهارات یک شاهد عینی – راه توده ‏سپتامبر ۱۹۹۷  ‏
‏۹۵- آخرین دفاع گروه فلسطین در دادگاه نظامی‌(دفاعیات شکرالله پاک نژاد) ‏ــ فدراسیون محصلین و دانشجویان ایرانی در آلمان فدرال و برلن غربی ‏
‏۹۶- از دیدار خویشتن (یادنامه زندگی) ــ احسان طبری، به کوشش ف. شیوا ‏‏(فرهمند)، نشر باران سوئد ‏
‏۹۷- خاطرات کیانوری، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه ‏
‏۹۸- با گام های فاجعه ــ ف. شیوا (فرهمند)، چاپ اوّل پاریش ۱۳۶۸، ‏انتشارات حزب دموکراتیک مردم ایران
‏۹۹- خاطرات در خاطرات ــ رحیم زهتاب فرد، ناشر: ویستار آذر۱۳۷۳ ‏
‏۱۰۰- من یک شورشی هستم خاطرات زندان ــ عباس سماکار، نشر کتاب ‏لس آنجلس ۱۳۸۰ در ایران نیز این کتاب بدون اجازه نویسنده چاپ شده ‏‏(انتشارات مهر اندیش، تهران ۱۳۸۱)‏
‏۱۰۱- «محاکمه تهرانی» (بهمن نادری پور)، روزنامه اطلاعات ۳۱ خرداد ‏‏۱۳۵۸‏
‏- نامه تهرانی شکنجه گر (بهمن نادری پور) به آیه الله لاهوتی و آیه الله ‏طالقانی، سال ۱۳۵۷  ‏
‏۱۰۲- «شکنجه گران» (چاپ اعترافات دو تن از بازجویان ساواک شاه، ‏ضمیمه کتاب است) ـ تنظیم کتاب توسط محافل حکومتی ‏
‏۱۰۳- پاک‌نژاد در زندان ــ مسعود رجوی، مجله شورای ملی مقاومت شماره ‏پانزده، سال ۱۳۶۳    ‏
‏۱۰۴- خاطرات حمید اسدیان (کاظم مصطفوی) از زندان شاه ‏
‏۱۰۵- خاطرات شکنجه گر ساواک منوچهر وظیفه خواه (ازغندی مشهور به ‏منوچهری) ‏
ای کاش دیگر بازجویان ساواک بخصوص رسولی (نوذری)، حسین زاده ‏‏(عطاپور)، جوان، عضدی، متقّی (بهار) و… نیز خاطرات خویش را می‌نوشتند ‏ــ اسرار بسیاری در سینه آن‌ها است و بویژه از پرونده بسیاری از آدمکشان ‏کنونی و زبونی توبه فرمایان در زیر فشارهای زندان، داستان‌ها دارند.‏
‏۱۰۶- خاطرات دکتر محمّد محمّدی (پیش از انقلاب با مجاهدین بوده ‏است.) ‏
‏۱۰۷- از نهضت آزادی تا مجاهدین و «آنها که رفتند»، خاطرات لطف الله ‏میثمی‌، دو جلد (تهران نشر صمّدیه)  ‏
‏۱۰۸- سازمان مجاهدین خلق ــ حسین احمدی روحانی (مرکز اسناد انقلاب ‏اسلامی‌تهران ۱۳۸۴)‏
‏۱۰۹- خاطرات محمّد حسن خاکساران (فصل سوّم کتاب مربوط به ساواک، ‏زندان شاه، قصّه سپاس و…است)‏
‏۱۱۰- فرمان مقاومت (خاطرات ابراهیم شوشتری از شورش پادگان‌قلعه ‏مرغی)، ۸ شهریور ۱۳۲۰ ناشر: شیرازه. تهران ۱۳۷۶‏
‏۱۱۱- یاس و داس ــ فرج سرکوهی، ناشر : باران، سوئد ‏
‏(گزارشی توصیفی ــ تحلیلی از مقطعی از تاریخ ایران. که از جمله، تاریخچه ‏بخشی از جنبش روشنفکری ایران را از ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۵ تصویر و تحلیل کرده ‏است.) ‏
‏۱۱۲- راوی بهاران ــ مبارزات و زندگی کرامت الله دانشیان ــ  انوش صالحی ‏ــ نشر قطره ــ تهران                                             ‏
‏۱۱۳- خاطرات احمد احمد – به کوشش محسن کاظمی‌(مؤسسه چاپ ‏سوره)‏
‏۱۱۴- عروج از زندان (زندگی و مبارزات آیت الله سعیدی) نشر: مرکز اسناد ‏انقلاب اسلامی‌(۱۴ بهمن، ۱۳۸۵) ‏
‏۱۱۵- آدمخواران تاج‌دار ــ رضا براهنی (چاپ رندوّم هائوس، وینتج، سال ‏‏۱۹۷۷)‏
‏۱۱۶ –  خاطرات ناصر تکمیل همایون (ناشر…سال…) ‏
‏۱۱۷- تاریخچه سازمان مجاهدین ــ احمدرضا کریمی، ناشر: مرکز اسناد ‏انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴‏
‏۱۱۸- گزارش سی صفحه ای «احمد رضا کریمی»، درباره دکتر شریعتی ‏‏(برای ساواک) [در هردو نوشته فوق، به مسائل زندان هم اشاره شده است)  ‏
‏۱۱۹- اسرار تاریکخانه‌ها ــ مرتضی کاظمیان، قصیده سرا. تهران ۱۳۸۳‏
‏۱۲۰- مقاومت در زندان: (خاطرات عباس رادنیا سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۳، ‏اسنادی از محاکمات و مدافعات وی, مصطفی مفیدی و محمّد بسته‌نگار ــ  ‏به اهتمام:ابراهیم یزدی ناشر: قلم. تهران ۱۳۷۸‏
‏۱۲۱- اسراری از کمیته مجازات (خاطرات علی‌اکبر ارداقی)  ناشر: نشر علم، ‏تهران،۱۳۷۶‏
‏۱۲۲- خاطرات و دردها (در چند جلد) ــ  سنار مامدی، ناشر: آلفابت ماکزیما ‏سوئد، سال ۲۰۰۰ و ۲۰۰۱‏
‏۱۲۳- از وانان تا اوین ــ عزت الله باقری، تهران، چاپ اوّل، انتشارات حنا ‏‏۱۳۸۱‏
‏۱۲۴- پری حاجبی در خاطره دوستانش ــ ویدا حاجبی تبریزی، خارج ‏کشور، چاپ اوّل، ناشر نویسنده ۱۳۸۳‏
‏۱۲۵- «شکنجه در عصر ترس» ــ عزت الله مُصّلی نژاد ، انتشارات “سرافیم”، ‏در کانادا سال ۲۰۰۶‏
‏۱۲۶- خاطراتی از یک رفیق ــ م احمدی اسکویی، چاپ عدن ۱۳۵۳‏
‏۱۲۷- پوزشی از خلق و جانبازان‌ش ــ پرویز قلیچ خانی، انتشارات آلبانی ‏‏(برکلی) ۱۳۵۶‏
‏۱۲۸- در زندان کمیته [مشترک ضد خرابکاری] بر ما چه گذشت ــ  ‏نویسنده (زندانی زمان شاه…)، هفته نامه «تهران مصّور»، شماره هفت، ۱۱ ‏اسفند ۵۷‏
‏۱۲۹- «خاطرات زندان» ــ بی نام، هفته نامه تهران مصّور دوره جدید شماره ‏‏۱۲، ۲۴ فروردین ۱۳۵۸‏
‏۱۳۰- خاطره ای از مهدی ــ خلیل رضائی، مجلّه شورا شماره ۱۱ شهریور ‏‏۶۴  خانم آبی ــ ثریا علیمحمّدی‏
‏۱۳۱- قصّه ساواک ــ پاریس انتشارات برنگ، نویسنده…؟
‏۱۳۲- وظیفه یک مبارز اسیر در زندان، سازمان مجاهدین خلق ایران، ‏نشر…سال ۱۳۵۱‏
‏۱۳۳- سیستم پلیس سیاسی ــ سازمان چریک های فدایی خلق، چاپ ‏بیروت ۱۳۵۳‏
‏۱۳۴- ساعت چهار آن روز، مهین محتاج، نشر قصیده سرا (تهران) تهران ‏‏۱۳۷۸و ۱۳۸۱‏
‏۱۳۵- زندان شاه ــ مجید دارابیگی (وریا بامداد)، ناشر: خود نویسنده، ‏انتشارات البرز  ۱۳۸۴‏
‏۱۳۶- خاطرات یک افسر توده ای۱۳۳۰- ۱۳۳۵ ــ روح الله عباسی، مونترال ‏کانادا، انتشارات فرهنگ، سال۶۸ پی نوشت: این نوشته با اندکی ویرایش تنظیم شده است.